Na koncu poprzedniego modulu zostalo powiedziane, ze obraz czlowieka lezacy u podstaw nowoczesnych koncepcji pedagogiki tworczosci nie miesci sie w tradycyjnym paradygmacie naukowym, w ktorym czlowiek traktowany byl przedmiotowo. Aby w pelni zrozumiec na czym polega przedmiotowe traktowanie czlowieka, zastanowimy sie nad tym czy jest nauka, jakie sa jej metody i jakie sa jej ograniczenia.

Poczatki nauki gina w zamierzchlej starozytnosci. O jej poczatkach mozna mowic w panstwie sumeryjskim i starozytnym Egipcie. Rozwoj poczatkow arytmetyki i geometrii pozwolil na przeprowadzanie niezbednych obliczen i pomiarow. Jednak dojrzala postac uzyskala nauka w starozytnej Grecji. Jedynym wyjatkiem byla astronomia, ktora powstala znacznie wczesniej i wykorzystywala umiejetnosc obliczania i mierzenia.

Kazdy z nas uczyl sie na lekcjach matematyki twierdzen odkrytych przez Pitagorasa (VI w. p.n.e.) i Talesa (VII/VI w. p.n.e.). Spektakularnym wydarzeniem bylo powstanie pierwszego systemu aksjomatycznego jakim byla geometria Euklidesa (III w. p.n.e.). Pionierem systematycznych badan przyrody byl Arystoteles (384 – 322 r. p.n.e.). On tez jest powszechnie uwazany za ojca nauk empirycznych. W starozytnej Grecji powstaly rowniez nauki humanistyczne, na przyklad za pierwszego historyka uznaje sie Herodota (ok. 489 – ok. 425 r. p.n.e.).

Nauka starozytna roznila sie zdecydowanie od wspolczesnej. Nauka jest zatem zjawiskiem historycznym. Jest ona rowniez zjawiskiem spolecznym, gdyz budowana byla przez wielu uczonych, ktorzy wykorzystywali osiagniecia swoich kolegow i swoich nauczycieli. Od samego poczatku nauka dzielona byla na dyscypliny, zwane rowniez po prostu naukami. Nie istnieje jedna definicja nauki i dyscypliny naukowej. Kazda encyklopedia podaje ich bardzo wiele. Dla naszych potrzeb ograniczymy sie do jednej, uproszczonej definicji. Przez dyscypline naukowa bedziemy rozumiec zbior zdan (twierdzen) opisujacych pewien fragment rzeczywistosci, zas nauka nazywac bedziemy zbior dyscyplin naukowych w powyzszym sensie.

Dyscypliny naukowe tradycyjnie laczone sa w pewne grupy. Mowi sie niekiedy o naukach scislych, humanistycznych, przyrodniczych i matematycznych. Nie da sie jednak przeprowadzic scislego podzialu nauki rozumianej jako zbior dyscyplin naukowych, gdyz niektore dyscypliny maja niejasny status. Tak jest, np. z psychologia, ktora bywa traktowana jako nauka przyrodnicza lub jako nauka humanistyczna. Dlatego tez bardzo czesto przeprowadza sie typologie nauk, ktora nie wymaga jednoznacznego zaliczenia kazdej dyscypliny do konkretnego zbioru. W typologii nauk wyroznia sie tzw. typy idealne, zas konkretne dyscypliny wykazuja wieksze lub mniejsze podobienstwo do typow idealnych. W przedstawionej nizej typologii nauk pochodzacej od Kazimierza Ajdukiewicza typy idealne wyroznione zostaly na podstawie charakteru tzw. przeslanek ostatecznych.

Twierdzenia skladajace sie na dyscypline naukowa sa zawsze ze soba powiazane. Niektore z nich mozna bowiem wyprowadzic z innych twierdzen, zwanych przeslankami tych pierwszych. W rozumowaniu nie mozna sie jednak cofac w nieskonczonosc. W kazdej dyscyplinie naukowej musza zatem byc twierdzenia, ktorych nie wyprowadzamy z innych. Takie twierdzenia nazywane sa przeslankami ostatecznymi.

Pierwszy z wyroznionych typow nauk posiada przeslanki ostateczne, ktore sa zdaniami koniecznie prawdziwymi i niezaleznymi od doswiadczenia. Poniewaz zdania takie tradycyjnie nazywa sie zdaniami a priori, to nauki tego typu nosza nazwe nauk apriorycznych. Zdaniami a priori sa przede wszystkim aksjomaty teorii matematycznych, dlatego tez typowymi przykladami nauk apriorycznych sa wszelkie dyscypliny matematyczne, ktore z nieco innych powodow nazywane rowniez bywaja naukami dedukcyjnymi.

Drugi typ nauk to tzw. nauki empiryczne, czyli doswiadczalne. Typowymi przykladami sa fizyka, chemia i biologia. Przeslanki ostateczne w tych naukach sa zdaniami opisujacymi wyniki doswiadczenia. Jednak w naukach tych wykorzystywane sa rowniez nauki aprioryczne. Aby wyprowadzic wiekszosc twierdzen fizyki nalezy wykorzystac twierdzenia matematyczne. Dlatego tez nauki empiryczne w pewnym sensie zawieraja w sobie nauki aprioryczne, a aksjomaty matematyki sa, obok zdan opisujacych wyniki doswiadczenia, rownoprawnymi przeslankami ostatecznymi nauk empirycznych.

Ostatni typ nauk to nauki humanistyczne. Typowym przykladem nauki humanistycznej jest historia rozumiana dla uproszczenia jako zbior zdan opisujacych fakty, ktore mialy miejsce w przeszlosci. Aby opisac przeszlosc historyk musi siegac do zrodel pisanych, sladow kultury materialnej i dziel sztuki. Wszystkie te zrodla musza byc w pewien sposob zinterpretowane i zrozumiane. Ostatecznie praca historyka oparta jest na rozumieniu. Dlatego tez przeslankami ostatecznymi w naukach humanistycznych sa zdania bedace rezultatem rozumienia innych ludzi. Oczywiscie w pracy historyka nieodzowna jest czesto pomoc fizykow, biologow czy chemikow. Pomaga ona, np. datowac znaleziska. Dlatego tez rownoprawnymi przeslankami nauk humanistycznych sa przeslanki ostateczne nauk empirycznych, czyli zdania opisujace wyniki doswiadczenia oraz aksjomaty matematyki.

Nauki humanistyczne okazuja sie byc zatem najbardziej zlozone metodologicznie. Poniewaz ich przeslankami sa zdania bedace rezultatami subiektywnego procesu rozumienia, nie ma obiektywnych kryteriow weryfikacji twierdzen w tych naukach. Dlatego tez czesto, a w szczegolnosci w XX wieku, odmawiano im waloru naukowosci. Nie posiadaja one rowniez praktycznych zastosowan nauk apriorycznych i empirycznych. Nauki te jednak pelnia bardzo wazna funkcje. Sa to w pewnym sensie nauki o czlowieku, ale traktuja czlowieka w sposob zupelnie innych niz nauki empiryczne. Czlowiek nie jest w humanistyce przedmiotem doswiadczenia, lecz czlowieka sie rozumie. Przedstawiona w tym kursie podmiotowa wizja tworczego rozwoju czlowieka jest w swej istocie gleboko humanistyczna.

2.2 Pojecie rozumowania. Klasyfikacja rozumowan. Dedukcja

W poprzednim punkcie zaproponowane zostalo pojecie dyscypliny naukowej jako zbioru twierdzen opisujacych pewien fragment rzeczywistosci. Twierdzenia te wywodzi sie z przeslanek ostatecznych, ktore same juz nie sa wyprowadzane z innych zdan. Za wyprowadzanie jednych zdan z innych odpowiedzialny jest proces psychiczny zwany rozumowaniem.

Rozumowaniem bedziemy nazywali proces psychiczny polegajacy na uznawaniu pewnego zdania (wniosku) na podstawie innych zdan (przeslanek).

W zyciu codziennym i w naukach korzystamy z bardzo wielu rozumowan. W wiekszosci przypadkow rozumujemy spontanicznie i niemal automatycznie. Sa jednak przypadki, ktore wymagaja namyslu i analizy zastosowanych rozumowan. Tak sie dzieje, np. w matematyce, gdzie dowod twierdzenia jest w istocie zlozonym rozumowaniem. W tym miejscu zajmiemy sie jedynie tymi rozumowaniami, ktore sluza w nauce do wyprowadzania twierdzen. Trzeba sobie jednak zdan sprawe, ze odpowiadaja one jedynie czesci procesow myslowych czlowieka.

Dwa podstawowe rodzaje rozumowan stosowanych w nauce to rozumowania niezawodne i zawodne. Rozumowania niezawodne, zwane rowniez dedukcyjnymi charakteryzuja sie tym, ze prawdziwosc przeslanek gwarantuje prawdziwosc wniosku. Innymi slowy przy prawdziwych przeslankach wniosek musi byc prawdziwy. Druga grupa rozumowan stanowia rozumowania zawodne. Charakteryzuja sie tym, ze prawdziwosc przeslanek nie gwarantuje prawdziwosc wniosku. Innymi slowy przy prawdziwych przeslankach wniosek nie musi byc prawdziwy. Miedzy rozumowaniami zawodnymi, z ktorych wiele jest zwyczajnie blednych czyli bezwartosciowych, wyroznia sie rozumowania wartosciowe, ktore mimo swej zawodnosci wykorzystywane sa w nauce. Naleza do nich przede wszystkim indukcja enumeracyjna, indukcja eliminacyjna, rozumowanie statystyczne i rozumowanie przez analogie.

Zajmijmy sie na poczatku rozumowaniami dedukcyjnymi. Bardzo czesto rozumujemy w taki sposob, ze posiadamy subiektywna pewnosc, ze o ile przeslanki byly prawdziwe, to wniosek musi rowniez byc prawdziwy. Rozpatrzmy nastepujacy przyklad:

Przeslanka 1: Jezeli pada snieg, to ulica jest sliska
Przeslanka 2: Pada snieg
Wniosek: Ulica jest sliska

W przytoczonym przykladzie prawdziwosc przeslanek gwarantuje nam subiektywnie prawdziwosc wniosku. Miedzy przeslankami a wnioskiem zachodzi zatem pewien zwiazek konieczny zwany relacja wynikania logicznego, ktora jest w istocie relacja zachowywania prawdy.

Jednak juz na pierwszy rzut oka widac, ze przytoczony przyklad moze nasuwac pewne watpliwosci. Przede wszystkim nie mamy gwarancji, ze przeslanki w tym rozumowaniu sa prawdziwe. Pierwsza przeslanka jest zdaniem prawdopodobnym, nie jest jednak zawsze lub koniecznie zdaniem prawdziwym. Przeslanka druga ma charakter zdania, ktorego prawdziwosc zachodzi tylko w pewnych okolicznosciach – wtedy mianowicie gdy nie mylimy twierdzac, ze pada snieg. Czy rozumowanie to jest zatem poprawne jedynie tylko gdy przeslanki sa rzeczywiscie prawdziwe? Oczywiscie nie. Rozumowanie to, podobnie jak wszystkie rozumowania dedukcyjne, bywa uzywane nawet wtedy, gdy nie jestesmy przekonani o prawdziwosci przeslanek, choc w takim w takim przypadku uzywamy zazwyczaj trybu warunkowego:

Przeslanka 1: Gdyby padal snieg, to ulica bylaby sliska
Przeslanka 2: Pada snieg
Wniosek: Ulica jest sliska

Tworca pierwszej teorii rozumowan niezawodnych byl Arystoteles. Teoria ta nosila nazwe sylogistyki. Arystoteles jako pierwszy zauwazyl, ze relacja wynikania logicznego zachodzi niezaleznie od tresci przeslanek i wniosku. O tym, czy wynikanie logiczne zachodzi decyduje bowiem budowa, czyli forma rozumowania. Stad wziela sie nazwa „logika formalna”. Logika formalna bada zatem formy poprawnych rozumowan dedukcyjnych i nie zajmuje sie bezposrednio rozumowaniami, lecz ich schematami. Podany przyklad podpada pod nastepujacy schemat:

Jezeli p, to q
p
q

Schemat ten powstal w ten sposob, ze litera p zastapila zdanie Pada snieg, a litera q zdanie Ulica jest sliska. Arystoteles jako pierwszy oddzielil rowniez problem prawdziwosci przeslanek od problemu poprawnosci rozumowania, co umozliwilo poslugiwanie sie schematami rozumowan zamiast konkretnymi rozumowaniami. Poslugujac sie schematem rozumowania nie mozemy bowiem wiedziec, czy zdania, ktore sa zastepowane przez litery schematyczne p i q sa prawdziwe czy nie. Rozumowania podpadajace pod ten sam schemat moga byc wykorzystywane zarowno w naukach matematycznych, naukach empirycznych, humanistycznych i w zyciu codziennym. Logika zatem jest uniwersalna gdyz opisuje schematy rozumowan dedukcyjnych, ktore moga byc wykorzystywane do wyprowadzania dowolnych wnioskow.

W jaki sposob mozna sprawdzic poprawnosc schematu rozumowania? Najprostsza metoda polega na pokazaniu, ze przy prawdziwych przeslankach wniosek nie moze byc falszywy. Na zajeciach z logiki pokazywana jest najczesciej technika, ktora polega na pokazaniu, ze zalozenie o prawdziwosci przeslanek i falszywosci wniosku prowadzi do sprzecznosci. Dla naszego schematu postepujemy w nastepujacy sposob: Zakladamy, ze przeslanki sa prawdziwe a wniosek falszywy, co jest rownoznaczne z zalozeniem o niepoprawnosci schematu. W tym przypadku p jest prawdziwe a q falszywe. Wowczas okres warunkowy jezeli p, to q jest falszywy, co przeczy poczatkowemu zalozeniu o prawdziwosci pierwszej przeslanki. W argumentacji tej powolujemy sie na analize okresu warunkowego (zwanego w logice implikacja), ktora glosi ze okres warunkowy jest falszywy gdy jego poprzednik jest prawdziwy a nastepnik falszywy.

Logika formalna nie opisuje schematow wszystkich rozumowan dedukcyjnych. Istnieje bowiem caly szereg rozumowan, ktore nie maja charakteru uniwersalnego lecz dotycza obiektow szczegolnego rodzaju, na przyklad liczb. Za przyklad moze nam posluzyc znana ze szkoly indukcja matematyczna, ktora w przeciwienstwie do przedstawionej nizej indukcji enumeracyjnej jest rozumowaniem dedukcyjnym, czyli niezawodnym.

P1: Zdanie Z zachodzi dla liczby naturalnej n0
P2: Jezeli zdanie Z zachodzi dla liczby naturalnej n, to zachodzi dla liczby n+1
W: Zdanie Z zachodzi dla kazdej liczby naturalne

Rozumowanie to nie posiada uniwersalnego charakteru rozumowan logicznych, dlatego tez zwane bywa rozumowaniem pozalogicznym. Okazuje sie zatem, ze rozumowania dedukcyjne sa badanie nie tylko przez logike formalna, ale rowniez przez matematyke. Matematyka wykorzystuje oczywiscie schematy rozumowan logicznych, ale dodatkowo wprowadza rowniez dedukcyjne rozumowania pozalogiczne, ktore pozwalaja na przeksztalcanie np. rownan matematycznych. Jedna z podstawowych funkcji logiki i matematyki jest dostarczanie innym naukom form poprawnych rozumowan dedukcyjnych.

Na zakonczenie przyjrzyjmy sie statusowi twierdzen logiki i matematyki. Twierdzenia logiki odpowiadaja tzw. prawdom logicznym i czesto nazywane bywaja tautologiami, np. p lub nie p, jezeli p, to p, itd. Sa to schematy zdan koniecznie prawdziwych, niezaleznie od ich tresci. Twierdzenia matematyki, np. 2 + 2 = 4 sa rowniez formulami koniecznie prawdziwymi, lecz nie maja uniwersalnego charakteru twierdzen logiki. Sa to bowiem twierdzenia o liczbach, funkcjach i figurach geometrycznych. Zarowno twierdzenia logiki i matematyki mozna traktowac jako rozumowania z pustym zbiorem przeslanek. Na twierdzenia te mozna sie zawsze powolywac zarowno w matematyce, jak i innych naukach, traktujac je jako szczegolne formy rozumowania pozbawione przeslanek.

2.3 Rozumowania zawodne i specyfika nauk empirycznych. Porzadek odkrycia a porzadek uzasadniania.

Obecnie zajmiemy sie wykorzystywanymi w nauce rozumowaniami zawodnymi. Indukcja enumeracyjna (czyli przez wyliczenie) jest to rozumowanie polegajace na uogolnianiu. Rozumowanie tego typu jest stosowane, a czesto naduzywane, w zyciu codziennym. Jezeli obserwujemy, ze w pewnych okolicznosciach kilkakrotnie zaszlo pewne zjawisko, to mamy sklonnosc do uogolniania, czyli wyciagania wniosku, ze w tych okolicznosciach zjawisko to zachodzi zawsze. W ten sposob czesto wyciagamy pochopne wnioski twierdzac, na przyklad, ze wszyscy przedstawiciele pewnej grupy ludzi zawsze i wszedzie zachowuja sie w podobny sposob. Sa to czesto wnioski falszywe i krzywdzace, gdyz rozumowanie, ktore prowadzilo do wyprowadzenie tych wnioskow bylo zawodne.

Wyobrazmy sobie badacza, ktory obserwuje obiekty pewnego rodzaju (grupa ludzi, gatunek zwierzat lub roslin, rodzaj skal, czastek elementarnych, itp.) i stwierdza, ze ilekroc badal on te obiekty, to posiadaly one pewna ceche. Swoje spostrzezenia moze on zarejestrowac za pomoca zdan, z ktorych kazde glosi, ze obserwowany obiekt w pewnym czasie (czasie obserwacji) i pewnym miejscu (miejscu obserwacji) posiada ceche C.

Obiekt o1 posiada ceche C w czasie t1 i miejscu m1
Obiekt o2 posiada ceche C w czasie t2 i miejscu m2
.................................................................................
Obiekt on posiada ceche C w czasie tn i miejscu mn

Ilosc takich zdan musi byc skonczona, gdyz mozna przeprowadzic jedynie skonczona ilosc obserwacji. Zdania te stanowia przeslanki rozumowania indukcyjnego (uogolniajacego). Wnioskiem w tym rozumowaniu bedzie zdanie ogolne:

Kazdy obiekt o posiada ceche C zawsze i wszedzie

Pewna odmiana indukcji jest indukcja eliminacyjna. Jej celem jest przede wszystkim poszukiwanie zwiazkow przyczynowych miedzy zjawiskami. Z indukcji eliminacyjnej korzystamy czesto w zyciu codziennym. Na przyklad chcac ustalic przyczyne alergii pokarmowej u dziecka, eliminujemy kolejno na pewien czas okreslone potrawy, podajac wszystkie pozostale. Jezeli przy kolejnej probie objawy alergii ustapia, podejrzewamy, ze wyeliminowana potrawa byla przyczyna alergii. Indukcja eliminacyjna opisana zostala przez Johna Stuarta Milla (1806 – 1873), ktora sformulowan piec tzw. kanonow. Dla naszych potrzeb ograniczymy sie jedynie do dwoch kanonow Milla.

Zalozmy, ze badacz szuka przyczyny lub skutku zjawiska Z wsrod wspolwystepujacych z nim zjawisk A, B, C, D. Stwierdza, ze ilekroc wystepowaly wszystkie zjawiska A, B, C, D, to Z zachodzilo, zas ilekroc wystepowaly jedynie B, C, D, zas A nie wystepowalo, to Z nie zachodzilo. Wowczas badacz moze wyprowadzic wniosek, ze zjawisko A jest przyczyna lub skutkiem zjawiska Z. Jest to tzw. kanon roznicy:

A, B, C, D wystepuja, zachodzi Z
B, C, D wystepuja, A nie wystepuje, nie zachodzi Z
A jest przyczyna lub skutkiem Z

Jezeli badacz stwierdza, ze ilekroc wystepuja A, B, C, to zachodzi Z, ilekroc wystepuja A, B, D, to zachodzi Z i ilekroc wystepuja A, C, D, to zachodzi Z, to moze rowniez twierdzic, ze zjawisko A jest przyczyna lub skutkiem zjawiska Z. Jest to tzw. kanon zgodnosci:

A, B, C wystepuja, D nie wystepuje, zachodzi Z
A, B, D wystepuja, C nie wystepuje, zachodzi Z
A, C, D wystepuja, B nie wystepuje, zachodzi Z
A jest przyczyna lub skutkiem Z

Indukcja eliminacyjna jest, podobnie jak indukcja enumeracyjna, rozumowaniem zawodnym. Jest to rowniez rozumowanie uogolniajace gdyz na podstawie skonczonej liczby obserwacji i eksperymentow wyprowadza sie wniosek na natury ogolnej, dotyczacy przyczyn lub skutkow zjawisk pewnego rodzaju.

W sytuacji, gdy mamy do czynienia z wieloscia wspolwystepujacych zjawisk, z ktorych jedynie niektore moga byc eliminowane lub wywolywane, indukcja nie moze byc stosowana. Stosujemy wowczas rozumowania statystyczne, ktore okresla prawdopodobienstwo wystapienia pewnej cechy wsrod przedmiotow lub zjawisk pewnego rodzaju lub stopien skorelowania pewnych zjawisk. Rozumowania statystyczne stosowane sa powszechnie w psychologii i naukach spolecznych. Rowniez badania psychologiczne nad procesem tworczym wykorzystuja czesto metody statystyczne.

Rozumowanie statystyczne jest, podobnie jak indukcja, rozumowaniem uogolniajacym i zawodnym. Przeslankami rozumowania indukcyjnymi sa opisy bedace rezultatami badania tzw. proby reprezentatywnej. Na przyklad w sondazach przedwyborczych brana jest pod uwage zazwyczaj grupa ok. 1000 doroslych obywateli. Aby byla to proba reprezentatywna musza w niej proporcjonalnie reprezentowane wszystkie grupy spoleczne, zawodowe itp.

Wyobrazmy sobie, ze w przeprowadzamy badania zaleznosci miedzy wynikiem testu na kreatywnosc a wynikami innych testow psychologicznych. W oparciu o uzyskane wyniki testow obliczamy wspolczynniki korelacji. Okazuje sie, ze bardzo wysoki wspolczynnik korelacji laczy w naszej probce wyniki testu na kreatywnosc i testu na iloraz inteligencji. Tak jest oczywiscie w probie skladajacej sie z konkretnych osob. Wniosek w rozumowaniu statystycznym dotyczy jednak calej populacji. Aby go wyprowadzic nalezy przetestowac hipoteze statystyczna. W naszym przypadku testuje sie najczesciej hipoteze, ktora glosi, ze w calej populacji obie zmienne (tj. wynik testu na kreatywnosc i na iloraz inteligencji) sa niezalezne. W oparciu o rachunek prawdopodobienstwa oblicza sie prawdopodobienstwo popelnienia bledu polegajacego na odrzuceniu prawdziwej hipotezy. Jezeli prawdopodobienstwo jest male to hipoteze odrzucamy i przyjmujemy, ze w calej populacji badane zmienne sa od siebie zalezne. W przeciwnym przypadku nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy i wbrew wynikom w probce nie ma podstaw do uznania, ze badane zmienne zaleza od siebie. Jako graniczna wartosc prawdopodobienstwa przyjmowana jest czesto liczba 0,05. Zauwazmy, ze zawodnosc jest niejako wkalkulowana w rozumowanie statystyczne, w ktorym oblicza sie w pewnym sensie stopien zawodnosci.

Powrocmy jednak do rozumowania indukcyjnego. Aby mozna bylo je zastosowac przeslanki rozumowania musza opisywac zjawiska powtarzalne. Uogolnienia indukcyjne, ktore sa prostymi twierdzeniami nauk empirycznych opisuja zatem nie wszystkie zjawiska, ktore mozemy obserwowac, lecz jedynie zjawiska powtarzalne. Z uogolnien indukcyjnych, ktore czesto maja postac praw ilosciowych wyprowadzane sa za pomoca rozumowan dedukcyjnych inne twierdzenia nauk empirycznych. Niestety z powodu zawodnosci indukcji nigdy nie mamy calkowitej pewnosci, czy uogolnienia indukcyjne sa prawdziwe. Jezeli jednak tak jest, to rozumowania dedukcyjne zachowuja ich prawdziwosc. Twierdzenia nauk empirycznych maja zatem w pewnym sensie tymczasowy charakter. Wiedza w naukach empirycznych czesto ulega dezaktualizacji. Nowe wyniki doswiadczen moga obalic dotychczasowe twierdzenia i zastapic je nowymi. Moze sie bowiem okazac, ze zjawisko, ktore dotychczas uwazalismy za powtarzalne bynajmniej powtarzalne nie jest. Taki los spotkal w historii wiele teorii fizycznych, chemicznych i biologicznych.

Na zakonczenie zastanowmy sie nad definicja twierdzenia nauki empirycznej, zwanego rowniez prawem naukowym. Bez wzgledu na to czy jest to uogolnienie indukcyjne, czy wniosek z uogolnien indukcyjnych wyprowadzony za pomoca rozumowania dedukcyjnego, prawo naukowe jest sadem ogolnym opisujacym pewna prawidlowosc przyrodnicza. Oznacza to, prawo naukowe mowi o wszystkich zjawiskach lub przedmiotach danego rodzaju oraz obowiazuje zawsze i wszedzie. Nauki empiryczne nie opisuja zatem calej rzeczywistosci lecz pewien jej fragment, ten mianowicie, na ktory skladaja sie zjawiska powtarzalne.

2.4 Praktyczne zastosowania nauki – metoda techne

Od czasow starozytnych ludzie buduja cywilizacje. Ma miejsce postep techniczny, ktory w ostatnich dziesiecioleciach nabiera coraz wiekszego tempa. Czlowiek ma coraz wieksze mozliwosci poznawania i przeksztalcania rzeczywistosci. Jednak cywilizacja we wspolczesnym tego slowa znaczeniu liczy sobie dopiero kilka tysiecy lat, podczas gdy czlowiek rozumny pojawil sie na Ziemi kilkaset tysiecy lat temu. Od poczatku swego istnienia gatunek ludzki przeksztalcal rzeczywistosc. Wytwarzane byly narzedzia, bron, ozdoby i przedmioty codziennego uzytku. Co sprawilo zatem, ze kilka tysiecy lat temu pojawily sie monumentalne budowle, pierwsze maszyny, miasta i systemy irygacyjne? Dane archeologiczne potwierdzaja, ze powstaniu pierwszych cywilizacji towarzyszylo nieodlacznie wynalezienie pisma. Wprowadzenie pisma zmienilo zasadniczo sytuacje czlowieka. Jego przezycia i doswiadczenia mogly zostac utrwalone na glinianej tabliczce, zwoju papirusu czy skorze zwierzecej.

Zalety pisma nie ograniczaja sie wylacznie do wspomagania zawodnej pamieci. Pismo daje rowniez wielkie mozliwosci komunikacyjne – jest precyzyjnym nosnikiem informacji. Ludzie zauwazyli rowniez, ze trwaly charakter znakow pisanych pozwala na lepsze nimi operowanie. W kazdym jezyku naturalnym istnieja wyrazenia zwane liczebnikami. Istnieja takze srodki jezykowe pozwalajace na wyrazanie odpowiednikow podstawowych operacji arytmetycznych: dodawania, odejmowania, mnozenia i dzielenia. Jednak mozliwosc dokonywania obliczen bez uzycia znakow pisanych jest bardzo ograniczona. Dopiero wprowadzenie znakow pisanych zastepujacych liczebniki umozliwilo przeprowadzanie powazniejszych obliczen, ktore byly nieodzowne przy realizacji takich przedsiewziec jak budowa piramid, drog czy kanalow. Mogly dzieki temu powstac zreby matematyki. Dzieki znakom pisanym czlowiek mogl w sposob bardziej efektywny przeksztalcac rzeczywistosc – powstala technika, ktora stanowi zasadniczy skladnik cywilizacji. Powstanie techniki ludzkosc zawdziecza mozliwosci reprezentowania rzeczywistosci za pomoca znakow pisanych i mozliwosci operowania tymi znakami.

Technika pojawila sie kilka tysiecy lat temu w wielu punktach kuli ziemskiej: w starozytnym Egipcie, panstwie Sumerow, Chinach i Indiach. Jednak jej istote uswiadomil sobie dopiero Arystoteles, ktory opisal tzw. metode techne. Metoda techne to pewna procedura praktyczna, ktorej celem jest przeksztalcanie rzeczywistosci. Jednak owo przeksztalcanie rzeczywistosci nie odbywa sie wylacznie poprzez oddzialywanie na materie. Duza czesc czynnosci zastepowana jest bowiem przez swa reprezentacje symboliczna. Zamiast operowania na przedmiotach mozna zatem przeksztalcac znaki i symbole, ktore reprezentuja pewne aspekty lub cechy owych przedmiotow, np. wymiary, ciezar czy ilosc. Mozna zatem opisywac i rysowac ksztalty obiektow oraz przeprowadzac obliczenia.

Przeksztalcanie rzeczywistosci nie jest wylaczna domena czlowieka. Bardzo czesto wzbudza nasz zachwyt swiat zwierzat, ktore potrafia niezwykle precyzyjnie budowac gniazda, kopac nory, bardzo efektywnie polowac czy gromadzic zapasy zywnosci. Pamietajmy jednak, ze umiejetnosci te sa rezultatem milionow lat ewolucji, ktora utrwala zachowania sluzace przezyciu poszczegolnych osobnikow i wychowaniu potomstwa i bezwzglednie eliminuje zachowania, ktore temu nie sprzyjaly. Zwierzeta nie potrafia bowiem dokonywac operacji na symbolach, jest to domena wlasciwa czlowiekowi. Rowniez wiele umiejetnosci ludzkich nie nalezy laczyc z metoda techne. Umiejetnosci rzemieslnicze, przekazywane z pokolenia na pokolenie, sa czesto rezultatem przypadkowych odkryc, udanych prob oraz wielu pelnionych bledow.

Dzieki pamieci czlowiek moze uchwycic powtarzalnosc zjawisk (najczesciej w postaci zwiazku przyczynowo skutkowego) aby wyrazic go za pomoca sadu ogolnego. Jednak dopiero zapisanie sadu ogolnego pozwala na efektywne operowanie tym sadem i budowanie nauki. Metoda techne powstala rowniez dzieki wynalezieniu pisma i zapisywaniu sadow. Jest to pewna procedura w sklad ktorej wchodza nauki aprioryczne i nauki empiryczne. Jednak metoda techne nie jest nauka rozumiana jako cel sam w sobie. Jest to umiejetnosc praktyczna, ktorej celem jest przeksztalcanie rzeczywistosci, nie zas jedynie jej opis. Nauki pelnia w niej jedynie funkcje sluzebna, pozwalajac na efektywne operowanie znakami, ktore reprezentuja rzeczy i zjawiska, zamiast bezposredniego operowania rzeczami i zjawiskami. Naczelnym zadaniem techne jest bowiem rozwiazywanie praktycznych problemow i zaspokajanie potrzeb czlowieka. Metoda techne nie jest procedura, ktora moze uprawiac jeden czlowiek. Jest to zjawisko historyczne i spoleczne.

Metoda techne jest procedura zlozona i wieloetapowa. Jej celem jest przeksztalcanie rzeczywistosci. Musi sie zatem zaczynac na kontakcie czlowieka z rzeczywistoscia i konczyc sie na kontakcie czlowieka z rzeczywistoscia. Pierwszym etapem metody techne, a zarazem lacznikiem miedzy sfera rzeczywistosci i sfera symboliczna, jest doswiadczenie. W doswiadczeniu czlowiek wchodzi w kontakt z rzeczywistoscia za pomoca zmyslow i rejestruje przebieg zjawiska. Przez rejestrowanie rozumiec bedziemy zapisywanie symbolicznego obrazu przebiegu zjawiska. Bardzo czesto zmysly ludzkie wspomagane sa za pomoca przyrzadow (lunety, mikroskopy, itp.) Przyrzady umozliwiaja rowniez pomiar cech ilosciowych zjawisk (wymiary, ciezar, itp.).

Opisy prawidlowosci przyrodniczych czyli zjawisk, ktore okazuja sa powtarzalne, pozwalaja na dokonywanie uogolnien indukcyjnych. Rozumowanie indukcyjne pelni w naukach empirycznych nich role filtra, ktory eliminuje zjawiska jednorazowe, czyli te, ktorych powtarzalnosci nie daje sie stwierdzic. Przypomnijmy, ze uogolnienia indukcyjne stanowia podstawowe twierdzenia nauk empirycznych. Pozostale prawa nauk empirycznych sa wyprowadzane z twierdzen podstawowych za pomoca niezawodnych rozumowan dedukcyjnych. Okazuje sie zatem, ze integralnym skladnikiem metody techne sa nauki aprioryczne, czyli logika i matematyka. Ich funkcja polega na dostarczania poprawnych regul rozumowania dedukcyjnego, ktore pozwalaja generowac kolejne prawa nauk empirycznych. Tak otrzymane prawa sa rowniez sadami ogolnymi, ktore opisuja prawidlowosci przyrodnicze, ale nie musza one opisywac zjawisk, ktore sa przedmiotem bezposredniego doswiadczenia. Moga to byc zjawiska, ktore zaszly w przeszlosci, dopiero zajda w przyszlosci lub z jakis innych wzgledow nie moga byc przedmiotem bezposredniego doswiadczenia. Na przyklad termin kolejnego zacmienia slonca jest szczegolnym przypadkiem ogolnego prawa opisujacego czestotliwosci zacmien slonca, ktore zostalo wyprowadzone (wydedukowane) z uogolnien indukcyjnych opisujacych tory ruchu slonca i ksiezyca. Postep w naukach empirycznych ma zatem dwa zasadnicze zrodla. Jednym z nich jest rozwoj nauk dedukcyjnych, ktore dostarczaja nowych narzedzi rozumowania dedukcyjnego, np. nowych teorii matematycznych. Drugim jest doskonalenie technik doswiadczalnych, ktore pozwalaja dostrzegac nowe klasy zjawisk powtarzalnych.

Nauki empiryczne maja na celu odpowiedz na pytanie jaka jest rzeczywistosc? Jednak w metodzie techne nie chodzi jedynie o zaspokojenie ciekawosci poznawczej, lecz rowniez o rozwiazywanie problemow praktycznych. Problemy praktyczne rozwiazywane sa za pomoca nauk stosowanych, takich jak nauki techniczne (inzynierskie), medycyna, itp. Nauki stosowane operuja wiedza naukowa w celu praktycznego rozwiazywania problemow, np. jak rozpoznac i wyleczyc chorobe, jak budowac bezpieczne i wygodne domy i mosty, jak przesylac wiadomosci na odleglosc i jak szybko i bezpiecznie przemieszczac sie na duze odleglosci. Miedzy „zwyklymi” naukami empirycznymi a naukami stosowanymi nie ma scisle wyznaczonej granicy. Mozna powiedziec, ze nauki empiryczne uprawia sie glownie na uniwersytetach, a nauki stosowane na politechnikach i w akademiach medycznych.

Kolejny etap przeksztalcania rzeczywistosci to etap projektowania. Projektowanie to nic innego niz tworzenie symbolicznego obrazu rzeczywistosci, ktora ma zostac wytworzona, zwanego projektem. Projektowac mozna niemal wszystko: domy, mosty, ulice, lotniska, drogi, ubiory, samochody, komputery, promy kosmiczne, przedsiewziecia i schematy organizacyjne. Ustalanie skladu chemicznego leku lub farby rowniez jest projektowaniem.

Ostatni etap metody techne to produkcja. Powstaje wowczas nowa rzeczywistosc, ktora mozna nazwac rzeczywistoscia wytworzona. Czlowiek zastaje zatem pewna rzeczywistosc, ktora moze badac za pomoca doswiadczenia. Zjawiska powtarzalne w rzeczywistosci zastanej moga byc reprezentowane za pomoca symboli. Po dokonaniu wielu operacji na symbolach powstaje projekt, wedlug ktorego czlowiek przeksztalca rzeczywistosc. W kolejnym temacie odtworzymy dokladnie schemat metody techne.

2.5 Schemat metody techne. Obserwacja i eksperyment.

Obecnie odtworzymy schemat metody techne pamietajac, ze kolejne etapy tej metody nie sa kolejnymi czynnosciami konkretnej osoby, lecz ze etap poprzedni umozliwia etap nastepny, zas metoda techne jest zjawiskiem historycznym i spolecznym.

Sfera symboliczna

Nauki aprioryczne
(logika formalna, matematyka)

dedukcja

Nauki empiryczne Nauki stosowane
(astronomia, fizyka, chemia, biologia, (Operowanie wiedza naukowa, np. nauki
psychologia eksperymentalna) inzynierskie, medycyna)

indukcja Projektowanie

Doswiadczenie Wytwarzanie
(obserwacja i eksperyment) (produkcja)

Zjawiska powtarzalne Zjawiska niepowtarzalne
Rzeczywistosc zastana Rzeczywistosc wytworzona
Rzeczywistosc

Doswiadczenie i nauki aprioryczne umozliwiaja nauki empiryczne, ktore opisuja zjawiska powtarzalne. Nauki empiryczne umozliwiaja nauki stosowane, ktore z kolei umozliwiaja projektowanie. Jest to szczegolne widoczne w naukach inzynierskich, ktore formuluja pewne przepisy i reguly postepowania, zwane niekiedy normami, ktore musza byc respektowane przez projektantow. Projektowanie umozliwia produkcje, ostatni etap metody techne. Mozliwe jest oczywiscie przeksztalcanie rzeczywistosci bez uzycia symboli. Tak przeksztalcaja rzeczywistosc zwierzeta. Rowniez wiele czynnosci ludzkich nie wymaga operacji na symbolach. Sa to jednak z reguly proste czynnosci, ktore nie w niewielkim stopniu przeksztalcaja rzeczywistosc.

Arystoteles jako pierwszy zwrocil uwage na to, jaka sile i przewage nad innymi daje umiejetnosc operowania na symbolach. Aby to sobie uzmyslowic rozpatrzmy przyklady astronomii. Astronomia byla prawdopodobnie chronologicznie pierwsza nauka empiryczna. Powstala ona na dlugo przed Arystotelesem. Obserwujac ruch cial niebieskich zauwazono ich regularnosc, czyli powtarzalnosc. Ruchy te sa bardzo proste w przypadku gwiazd, nieco mniej proste w przypadku slonca i ksiezyca a najbardziej skomplikowane w przypadku planet. Opisy i rysunki przedstawiajace ruchy cial niebieskich pozwalaly na dokonanie uogolnien (indukcja) i dokladne okreslenie ich torow i predkosci ruchu. Stosujac skomplikowane obliczenia (dedukcja) mozna bylo przewidziec. terminy zacmien, daty przesilenia letniego czy zimowego, itp. Znajomosc astronomii, ktora z reguly byla przywilejem kaplanow, dawala im znaczna przewage nad innymi. W szczegolnosci pozwalalo im to niekiedy na manipulowanie innymi ludzmi. W Faraonie Prusa opisany jest epizod, w ktorym znajomosc terminu zblizajacego sie zacmienia slonca umozliwila kaplanom stlumienie wymierzonego przeciw nim powstania i obalenie wladcy. Przekonanie, ze zjawiska zachodzace na niebie musza byc powtarzalne bylo tak zakorzenione, ze az do XVIII wieku traktowano wszelkie zjawiska niepowtarzalne, np. meteoryty i komety nie za zjawiska astronomiczne, lecz atmosferyczne.

W przedstawionym schemacie metody techne znalazly sie dwa rodzaje doswiadczenia: obserwacja i eksperyment. Obecnie wyjasnimy te pojecia. Obserwacja jest wczesniejsza postacia doswiadczenia. Az do czasow nowozytnych byl to jedyny znany rodzaj doswiadczenia. Obserwacja polega na rejestrowaniu przebiegu zjawiska bez swiadomej ingerencji w jego przebieg. Arystoteles, ktory byl ojcem nauk empirycznych oparl je calkowicie na obserwacji. W rezultacie teorie naukowe, ktore zbudowal maja obecnie jedynie historyczne znaczenie. Okazuje sie bowiem, ze polegajac jedynie na obserwacji nie da sie dostrzec powtarzalnosci bardzo wielu zjawisk. W szczegolnosci nie da sie dostrzec wielu zaleznosci ilosciowych. Fizyka Arystotelesa skladala sie z twierdzen nieprecyzyjnych, a czesto wrecz falszywych. Zjawiska nie wystepuja bowiem w izolacji, zazwyczaj naklada sie na siebie wiele zjawisk, zaklocajac wzajemnie swa powtarzalnosc. Widac to bardzo wyraznie na przykladzie swobodnego spadania cial w atmosferze. Arystoteles, ktory chcial opisac to zjawisko tak jak ono wystepuje, musial byc z koniecznosci bardzo nieprecyzyjny. Twierdzil on bowiem, ze ciala tym szybciej spadaja im sa ciezsze. Jednak w ogolnym przypadku nie jest to prawda, gdyz ta sama kartka papieru spada roznie, w zaleznosci od tego czy ja upuscimy na plask, czy ja zgnieciemy.

Opieranie sie wylacznie na obserwacji uniemozliwilo szybki rozwoj nauk empirycznych w Starozytnosci i Sredniowieczu. Przelom nastapil w czasach nowozytnych za sprawa Galileusza (1564 – 1642), ktory wprowadzil do nauki pojecie eksperymentu. Istota eksperymentu polega na oddzieleniu od siebie wzajemnie zaklocajacych sie zjawisk. W przypadku spadania cial od przyciagania ziemskiego oddzielic nalezy opor powietrza. Mozna to uczynic w rurze prozniowej. Eksperyment w roze prozniowej pozwolil na sformulowanie znanego twierdzenia, ktore glosi, ze wszystkie ciala spadaja w prozni ruchem jednostajnie przyspieszonym o wartosci 9,81 m/s2.

Eksperymentem nazywamy zatem rejestrowanie przebiegu zjawiska, najczesciej wywolanego w warunkach laboratoryjnych, przy swiadomej ingerencji w jego przebieg polegajacej na oddzieleniu czynnika glownego, konstytuujacego przebieg zjawiska, od czynnikow ubocznych zaklocajacych jego przebieg. Eksperyment pozwala odkryc dokladna powtarzalnosc wielu zjawisk, umozliwiajac jednoczesnie pomiar wielu cech ilosciowych. Rozwoj metod eksperymentalnych umozliwil niezwykle dynamiczny rozwoj nauk empirycznych oraz powstanie takich nauk, ktore nie mogly sie opierac wylacznie na obserwacji, np. chemia, elektrostatyka, wspolczesne dzialy fizyki i biologii.

Zastosowanie eksperymentu wiaze sie z idealizacja zjawisk. Znane ze szkoly prawo swobodnego spadku cial nie opisuje bowiem tego jak rzeczy spadaja, lecz jak spadalyby w prozni. Mimo to powstanie eksperymentu zaowocowalo przyspieszonym rozwojem techniki i technologii. Dzieki eksperymentowi metoda techne zwiekszyla znacznie swoje mozliwosci. Od czasow Galileusza mial miejsce znacznie wiekszy postep techniczny niz przez cale tysiaclecia. Jednoczesnie zaczal sie kurczyc obszar zjawisk niepowtarzalnych. Nauczyciel Arystotelesa, Platon uwazal, ze nie warto badac przyrody gdyz zjawiska, ktore w niej zachodza sa nieregularne i niepowtarzalne. Dwa tysiace lat pozniej okazalo sie, ze warto badac przyrode, gdyz jest o wiele bardziej regularna i powtarzalna. Nalezy tylko umiec w niej czytac. Metoda odczytywania przyrody okazal sie eksperyment.

2.6 Zalety i skutki uboczne metody techne.

Zastanowmy sie obecnie nad zaletami i skutkami ubocznymi metody techne. Dzieki operowaniu symbolami w zastepstwie rzeczywistosci czlowiek jest silniejszy i potrafi skuteczniej przeksztalcac rzeczywistosc. Operowanie na symbolach jest niewatpliwie latwiejsze niz operowanie rzeczywistoscia, ktora owe symbole oznaczaja. Operowanie na symbolach jest szybsze i nie pochlania tyle energii, gdyz dzieki operowaniu na symbolach zuzywa sie tylko tyle energii i surowcow, ile jest to potrzebne w procesie doswiadczenia i wytwarzania. Operowanie na symbolach jest rownie bezpieczniejsze niz operowanie rzeczywistoscia. Dzieki naukom empirycznym wchodzacym w sklad metody techne mozna przewidywac przyszlosc, wyjasniac przeszlosc i opisywac zjawiska, ktore nie moga byc przedmiotem bezposredniego doswiadczenia.

Poniewaz operowanie na symbolach ma tyle zalet, duza czesc aktywnosci badaczy koncentruje sie na udoskonalaniu metod zapisywania i przeksztalcania symboli. Nieco wczesniej mowilismy, ze metoda techne powstala gdy pojawilo sie pismo. Powstanie pisma bylo przelomem, ktory umozliwil powstanie techniki i cywilizacji. W porownaniu z jezykiem mowionym, jezyk pisany spotegowal wielokrotnie mozliwosci czlowieka, umozliwial obliczenia, ulatwil przekazywanie informacji do odleglych miejsc oraz przekazywanie wiedzy nastepnym pokoleniom. Lepszemu operowaniu na symbolach sprzyjalo rowniez wynalezienie druku, dzieki ktoremu nauka stala sie latwiej dostepne. W czasach wspolczesnych mamy do czynienia z przelomem podobnym do wynalezienia pisma. Symbole obok zapisywania i drukowania moga byc kodowane w pamieci komputerow. Techniki cyfrowe spotegowaly mozliwosci operowania w sferze symbolicznej. Dzieki nim metoda techne jest o wiele bardziej efektywna niz w czasach ojcow wspolczesnej nauki: Galileusza, Newtona i Kartezjusza.

Srodowisko, ktore nas otacza sklada sie w coraz wiekszym stopniu z wytworow, ktore zawdzieczamy metodzie techne. Bez wspolczesnej techniki nasze zycie wygladaloby zupelnie inaczej, byloby o wiele trudniejsze. Zalety metody techne sa zatem niepodwazalne. Dlatego tez warto zwrocic rowniez uwage na skutki uboczne metody techne. Pierwsza grupa skutkow metody techne wiaze sie z niewlasciwym korzystaniem z tej metody. Chodzi tu przede wszystkim o degradowanie srodowiska naturalnego i produkcje srodkow sluzacych do zbrojnego rozstrzygania konfliktow. Nie bedziemy sie dalej zajmowac tymi problemami, zwracajac uwage na to, ze za negatywne skutki rozwoju techniki nie nalezy obarczac samej metody, lecz swiadomosc ludzi, ktorzy ja tworza.

Nasza uwage skoncentrujemy w pierwszej kolejnosci na skutkach metody techne w edukacji. Poniewaz metoda techne jest zjawiskiem spolecznym, wspolczesna edukacja ukierunkowana jest glownie na ksztalcenie kadr dla potrzeb nauk empirycznych, matematyki, nauk stosowanych i oraz produkcji. Potrzeba bowiem naukowcow, inzynierow, technikow, informatykow, robotnikow wykwalifikowanych, kadry organizujacej i zarzadzajacej produkcja, prawnikow i ekonomistow. Skutkiem ubocznym tego stanu rzeczy jest jednostronnosc ksztalcenia i wychowania. Tradycyjna wiedza przekazywana na zajeciach rozwija dwie dyspozycje uczniow: pamiec, ktora pozwala gromadzic wiadomosci oraz umiejetnosc przeksztalcania symboli, czyli myslenie logiczno – matematyczne. Inne cechy i dyspozycje, np. zdolnosci artystyczne, wrazliwosc, umiejetnosc nawiazywania kontaktow z ludzmi nie sa juz tak istotne z punktu widzenia potrzeb metody techne. Czesto zaniedbuje sie przez to rozwoj artystyczny, fizyczny i emocjonalny mlodych ludzi. Wine za ten stan rzeczy ponosi nie tylko szkola, ktora redukuje czesto wychowanie fizyczne, wychowanie muzyczne, czy wychowanie plastyczne do przedmiotow trzeciorzednych, ale rowniez sami rodzice. Znane sa liczne przyklady artystow, ktorzy w mlodosci musieli pokonywac opor rodzicow i otoczenia, aby zaakceptowano ich artystyczne zainteresowania i pozwolono im sie rozwijac zgodnie z wlasnymi pragnieniami.

Metoda techne jest nie tylko zjawiskiem spolecznym, ale rowniez zjawiskiem historycznym. Poniewaz w nauce ma miejsce ciagly postep, musi to miec odbicie w programach nauczania. Uczniowie musza opanowywac coraz wiecej materialu. Poniewaz ilosc zapamietanych informacji napotyka na bariere fizjologiczna, uczniowie musza opanowywac metody pozyskiwania informacji w encyklopediach, slownikach i internecie. Wspolczesna edukacja jest zatem nastawiona glownie na nauczanie wiedzy i metod jej pozyskiwania oraz na nauczanie metod operowania wiedza, czyli operowania w sferze symboli.

Nie jest nasza intencja krytykowanie tego stanu rzeczy. Pragniemy natomiast zwrocic uwage na to, ze wspolczesna edukacja powinna byc, i coraz czesciej bywa, uzupelniona o bardzo istotny skladnik jakim jest pedagogika tworczosci. Podstawowa teza tego kursu brzmi, ze pedagogika tworczosci nie moze byc oparta o metode techne. Uzasadnienie tej tezy znajdzie sie w dalszych czesciach kursu. W tym miejscu zauwazmy jedynie, ze w ramach metody techne nie daje sie wyjasnic nawet zjawiska tworczosci w nauce. Zauwazylo to wielu filozofow nauki, ktorzy rozrozniaja tzw. porzadek odkrycia i porzadek uzasadniania.

Wyobrazmy sobie uczonego, np. matematyka, ktory odkrywa nowe twierdzenie matematyczne. Nie wiadomo w jaki sposob dochodzi on do sformulowania tego twierdzenia, wiadomo jedynie, ze z cala pewnoscia nie wyprowadza go z krok po kroku z aksjomatow. Gdy twierdzenie zostalo juz sformulowane matematyk przystepuje do dowodzenia tego twierdzenia, pokazujac krok po kroku, ze mozna je z aksjomatow wyprowadzic. To samo zjawisko ma miejsce w naukach empirycznych. Bardzo czesto fizyk wpada na pomysl nowego twierdzenia i dopiero pozniej przeprowadza doswiadczenia, uogolnia ich wyniki i za pomoca rozumowania dedukcyjnego wyprowadza z nich wczesniej odkryte twierdzenie. Metoda techne nie opisuje zatem porzadku odkrycia, lecz porzadek uzasadniania.

W podanej charakterystyce metody techne zwracalismy uwage, ze przedmiotem reprezentacji symbolicznej sa jedynie zjawiska powtarzalne. Istnieja jednak podstawy aby uznac, ze akt tworczy nie jest zjawiskiem powtarzalnym. Argumenty na rzecz tej tezy zostaly podane w module pierwszym. Opieraja sie one glownie na teologicznym rodowodzie pojecia tworczosci oraz na zywionym przez wieki przeswiadczeniu, ze tworczosc jest zjawiskiem tajemniczym i niezrozumialym, jest pewnym darem, ktory otrzymujemy bez wyraznej przyczyny i powodu. Takie przeswiadczenie opoznilo na pewno systematyczne badania nad tworczoscia, co bylo przedmiotem wystapienia Guilforda. Sam Guilford proponowal badania procesu tworczego za pomoca metod eksperymentalnych. Traktowal je zatem tak, jak wszystkie zjawiska powtarzalne. Gdyby udalo sie uchwycic powtarzalnosc tego zjawiska, mozna by bylo wywolywac je na zyczenie tak jak wiele innych zjawisk opisanych przez nauke. Mozna by bylo opracowac odpowiednia terapie, ktora pozwolilaby „produkowac” tworcow lub przynajmniej skonstruowac test pozwalajacy na selekcje ludzi kreatywnych.

Ktore z prezentowanych podejsc jest sluszne? Czy tworczosc jest zjawiskiem niepowtarzalnym? Odpowiedzi na to pytanie udzielimy w nieco szerszym kontekscie. Zastanowimy sie mianowicie czy wszystkie zjawiska sa powtarzalne. Problem ten postaramy sie rozpatrzyc w nastepnym module. W tym miejscu wspomnimy jedynie o innym skutku ubocznym metody techne, ktory w naszym przekonaniu wiaze sie z proba odpowiedzi na postawione tu pytania. W pierwszym module zwrocilismy uwage na to, ze do czasow nowozytnych powszechne byly przesady, w ktorych los czlowieka nie lezal w jego rekach, lecz zalezal od sil nadprzyrodzonych, ktore nim sterowaly. Rozwoj nauki i metody techne w czasach nowozytnych rozwial w duzym stopniu te przesady. Na ich miejscu pojawil sie jednak nowy poglad, ze czlowiek jest calkowicie uwarunkowany wewnetrznie lub zewnetrznie, zas uwarunkowania te moga byc poznane przez nauke. Poglad ten nazywac bedziemy scjentyzmem i omowimy go dokladnie w nastepnym module.