W poprzednim module wprowadzilismy terminologie prakseologiczna, za pomoca ktorej mozna opisac dzialanie podmiotu – sprawcy. Zwrocilismy rowniez uwage na to, ze dzialanie sprawcy ma charakter kolowy – podmiot dzialajac wydatkuje energie, ale jednoczesnie efekty dzialania sluza zaspokajaniu jego potrzeb. Warunkiem utrzymania sie podmiotu przy zyciu jest istnienie pewnej nadwyzki uzytkowania nad dzialaniem.

Aby to wyjasnic przyjrzyjmy sie dzialaniu zwierzecia, ktore zdobywa pozywienie. Zdobycie pozywienia, np. polowanie, wymaga pewnego wysilku, zainwestowania pewnej porcji energii wlozonej w poscig. Polowanie zakonczone sukcesem pozwala na pozyskanie energii ze zdobyczy. Aby zwierze moglo zyc, to przynajmniej w pewnym okresie czasu energia pozyskana z upolowanej zdobyczy musi byc wieksza niz energia zuzyta na polowanie. Aby dodatkowo mozna bylo utrzymac przy zyciu potomstwo, co jest warunkiem istnienia gatunku, nadwyzka energii pozyskanej nad zuzyta musi byc znaczna. Mozna zatem mowic o pewnym dodatkowym parametrze charakteryzujacym dzialanie, ktory mozna okreslic mianem sprawnosci dzialania.

Podany wyzej przyklad jest niezwykle uproszczony. Dzialanie jakiegokolwiek sprawcy, nawet zwierzecia, jest zbiorem bardzo roznych czynow. Rowniez uzytkowanie polega na zaspokajaniu roznorodnych potrzeb, nie tylko potrzeb energetycznych. Jednak ten uproszczony przyklad wyraznie wskazuje, ze sprawnosc dzialania powinna byc mierzona stosunkiem uzytkowania do dzialania: S = D / U. Oczywiscie w poszczegolnych przypadkach nie jest latwo obliczyc sprawnosc dzialania. Nie zawsze bowiem dysponujemy skala, w ktorej mozna mierzyc dzialanie i uzytkowanie. W szczegolnosci nie ma skali, w ktorej mozna zmierzyc dzialanie i uzytkowanie artysty tworzacego dzielo. Podejscie w ktorym sprawnosc mierzylibysmy stosunkiem uzyskanego za obraz honorarium do nakladow finansowych (farby, plotno, sztalugi) potrzebnych do jego powstania jest wysoce niewystarczajace, gdyz dzialanie artysty zaspokaja rowniez jego inne potrzeby. Oczywiscie zaspokajanie potrzeb biologicznych jest podstawowa potrzeba czlowieka, bez ktorej zaspokojenia podmiot nie moze zyc. Do sprawy tej powrocimy nieco dalej, w tym miejscu zaznaczymy jedynie, ze sprawnosc dzialania, bez wzgledu na to czy mozemy ja scisle zmierzyc, czy tez nie, jest bardzo wazna charakterystyka dzialania sprawcy.

Obecnie zrekonstruujemy schemat dzialania podmiotu, w ktorym widoczny bedzie jego kolowy charakter.

SPRAWCA
(PODMIOT)
repertuar aktywnosci, umiejetnosc wartosciowania, wola dzialania
(parametry podmiotowe)

UZYTKOWANIE S = U / D DZIALANIE

(wytwor) TWORZYWO (surowiec)

Parametry przedmiotowe (dzialanie, tworzywo, uzytkowanie)

Kolowy charakter dzialanie podmiotu wskazuje na to, ze podmiot prowadzi swoista gre z otoczeniem, ktorej celem jest zaspokojenie potrzeb. Na gre ta skladaja sie roznorodne interakcje z otoczeniem. Jest to gra w niemal doslownym sensie, gdyz podmiot podejmuje decyzje, ktore musza byc zgodne z pewnymi regulami zwanymi prawami przyrody.

Podstawowa potrzeba kazdego organizmu jest przezycie. W swiecie zwierzat toczy sie nieustanna gra o przezycie. Bledne decyzje koncza sie smiercia organizmow badz calych gatunkow. Decyzje trafne maja natomiast tendencje do utrwalania sie. W rezultacie dzialanie, ktore wielokrotnie przynioslo sukces staje sie schematyczne. Schematy zachowan przenoszone sa na kolejne pokolenia droga genetyczna lub przez uczenie sie mlodszych osobnikow od starszych. W rezultacie wydaje sie czesto, ze zachowania sa automatyczne, ze nie sa one rezultatem wyboru.

Przedstawiciele poszczegolnych gatunkow doskonale wiedza jakie sa wartosciowe zrodla pozywienia, znaja taktyke jego zdobywania, buduja takie same schronienia i wiedza jak unikac niebezpieczenstw. Wszelkie odstepstwa od zachowan standardowych czesto koncza sie smiercia osobnikow. Do samo dotyczy zachowan ludzkich. Zachowujemy sie bardzo czesto w utarty i schematyczny sposob. Pewne zachowania wydaja sie nam oczywiste i naturalne. Edukacja najczesciej polega na wpojeniu nam pewnych strategii rozwiazywania problemow. W ramach przedstawionego schematu dzialania mozna udzielic odpowiedzi na pytanie, czy jest wolnosc. Wolnoscia sprawcy (podmiotu, organizmu) jest „roznica” miedzy uzytkowaniem a dzialaniem. Wolnosc nie musi sie przejawiac jedynie w dzialaniach nowatorskich. Zachowania utarte i schematyczne sa to dzialania bedace powtorzeniami trafnych i wolnych wyborow dokonanych w przeszlosci (tego samego organizmu lub jego przodkow).

W ramach przedstawionego schematu dzialania mozna wyjasnic rowniez mechanizm utrwalania sie pewnych dzialan. Jest to rezultat „kolowosci” lub zwrotnosci dzialania. Kazde dzialanie podmiotu przeksztalca nie tylko otoczenie, ale rowniez sam podmiot. Najprostszym mechanizmem oddzialywania jest selekcja naturalna. To ona jest pozwala na utrwalenie sie w gatunku dzialan sprzyjajacych przezyciu. Stanowi rowniez ona rowniez sile roznicujaca gatunki. Prosty organizm dysponuje minimalnym zakresem wolnosci wyboru. Nie ma rowniez swiadomosci tego, ze wybiera. Trafne wybory oznaczaja dzialania sprawne. Organizmowi pozostaje pewna nadwyzka uzytkowania nad dzialaniem, ktora dla prymitywnego organizmu moze byc mierzona nadwyzka energii pozyskanej nad wydatkowana. Owa nadwyzka pozwala nie tylko utrzymac sie przy zyciu, ale rowniez rozprzestrzenic sie jego potomstwu. Wolnosc wyboru jest istota bycia organizmem zywym. Drobna zmiana lub drobna mutacja, ktora sprawia, ze prymitywny organizm zachowa sie inaczej niz pozostale osobniki jest wyborem bedacym manifestacja wolnosci. Jezeli wybor okazuje sie trafny, to mutacja przenosi sie na kolejne pokolenia. Jedynym kryterium trafnosci wyboru dla prymitywnych organizmow jest przezycie lub smierc.

Trafne decyzje wplywaja zatem na sprawce. Sprawca sie zmienia, zmieniaja sie rowniez jego potrzeby. Przede wszystkim zas zmienia sie jego repertuar aktywnosci i umiejetnosc wartosciowania. Niekiedy dokonywanie wyborow staje sie potrzeba organizmu. Niezalezne od sprawcow zmiany w srodowisku, pojawienie sie konkurencyjnego gatunku uniemozliwiaja kontynuowanie dotychczasowego dzialania. W tej sytuacji brak wyboru jest rowniez wyborem, ktory moze miec tragiczne konsekwencje. O trafnosci wyboru rozstrzyga bowiem otoczenie, eliminujac bezwzglednie organizmy, ktore podjely wybory nietrafne. Dochodzimy zatem do pojecia przystosowania sie, ktore jest odpowiednikiem dzialania tworczego w swiecie zwierzat.

Mozna oczywiscie zadac pytanie o to, co ma wspolnego przystosowanie sie prymitywnych organizmow z tworczoscia naukowa czy artystyczna. Okazuje sie jednak, ze mozna wskazac na pewne cechy wspolne. W obydwu przypadkach ma miejsce nowe i efektywniejsze zaspokajanie potrzeb oraz w obydwu przypadkach dochodzi do zmian w samym podmiocie. W miare kolejnych dzialan przystosowawczych pojawiaja sie nowe potrzeby. W zwierzat na wyzszym stopniu rozwoju pojawiaja sie potrzeby wyzszego rzedu – potrzeby psychiczne. Zaspokoic te potrzeby mozna tylko przez odpowiednie oddzialywanie na inne podmioty. Tworza sie wiezi spoleczne i emocjonalne.

Czlowiek posiada szczegolnie szeroki wachlarz potrzeb. Ma rowniez swiadomosc samego siebie i swiadomosc tych potrzeb. Wiele z tych potrzeb zaspokajane jest w dzialaniu standardowym. Rodzina, szkola, spoleczenstwo ucza nas jak te potrzeby zaspokajac. Dopiero wykraczanie poza standardowe zaspokajanie potrzeb nazywamy tworczoscia. W nastepnych tematach zdefiniujemy dokladnie dzialanie standardowe i rozne rodzaje dzialan tworczych.

5.2 Dzialanie standardowe

Zastanowmy sie obecnie nad tym jak przebiega dzialanie standardowe. Sklada sie z pieciu krokow.
1. Sprawca uruchamia, planuje jakies dzialanie, ktore w danej chwili jest mu potrzebne. Wybiera je sposrod znanych sobie czynnosci, czyli z repertuaru aktywnosci
2. Sprawca dziala, czyli podejmuje kolejne czynnosci, ktore bedziemy nazywali technologia dzialania
3. Na skutek aktywnosci sprawcy zmianie ulega tworzywo. Zostaje ono przeksztalcone z surowca w wytwor. Zmiana tworzywa nastepuje w wyniku kolejnych czynnosci w ramach znanej sprawcy technologii dzialania
4. Nastepuje uzytkowanie wytworu. Sprawca za jego posrednictwem zaspokaja swoje potrzeby
5. Nastepuje powrot efektow dzialania do sprawcy

Nalezy zaznaczyc, ze w akcie standardowego dzialania nie zmieniaja sie w sposob istotny ani parametry podmiotowe, ani przedmiotowe. W dzialaniu standardowym nie zmienia zatem ani repertuar aktywnosci, ani umiejetnosc wartosciowania, ani wola dzialania. Nie zmienia sie rowniez dzialanie, na ktore skladaja sie czyny okreslone przez jego technologie, nie zmienia sie tworzywo i pozostaje stale uzytkowanie. Istotnym zmianom nie ulega rowniez sprawnosc dzialania.

Dzialanie standardowe moze byc dzialaniem o bardzo wysokiej sprawnosci. Standardowo dzialaja nie tylko zwierzeta, ale i ludzie. Warunki dzialania standardowego spelniaja elementarne czynnosci zwiazane z funkcjonowaniem naszego organizmu, np. bicie serca czy oddychanie, na ktore mamy znikomy wplyw. Dzialaniem standardowym moze byc prosta praca rzemieslnicza, np. praca garncarza, ktory za pomoca kilku czynnosci skladajacych sie na technologie produkcji garnkow, przeksztalca surowiec (gline) w wytwor (wypalone garnki). Uzytkowanie w jego przypadku polega w niewielkim stopniu na bezposrednim korzystaniu z wyprodukowanych przez siebie garnkow. W przypadku spolecznego podzialu pracy wytworem dla sprawcy jest pieniezny ekwiwalent uzyskany ze sprzedazy wyprodukowanych wyrobow. Ow pieniezny ekwiwalent pozwala bowiem zaspokoic roznorodne potrzeby sprawcy. W przypadku garncarza koncowa czynnoscia skladajaca sie na dzialanie jest sprzedaz wytworzonych wyrobow.

Dzialajac standardowo rzemieslnik – garncarz nie zmienia technologii dzialania. Stosuje te same narzedzia, te same sposoby wytwarzania i ten sam surowiec. Ma rowniez okreslona grupe odbiorcow. Efekty jego dzialania pozostaja na niezmienionym poziomie. Nie zmieniaja sie rowniez jego parametry podmiotowe: nie zmienia sie jego repertuar aktywnosci i umiejetnosc wartosciowania. Sprawnosc dzialania pozostaje na tym samym poziomie, a zatem jego poziom zaspokojenia potrzeb jest rowniez w miare staly.

Dzialanie rutynowe nie musi byc jedynie prosta czynnoscia rzemieslnicza. Dzialac standardowo moze inzynier, lekarz, nauczyciel, dyrektor i prezes korporacji. Czesto jest to dzialanie wymagajace niezwykle wysokich kwalifikacji, ktore zdobywane sa czesto przez dziesiatki lat. Czesto rowniez sa to dzialania niezwykle sprawne. Kazdy z nas przez dlugie okresy czasu dziala standardowo.

Niestety dzialanie standardowe nie zawsze moze byc kontynuowane. Zmieniajaca sie rzeczywistosc moze sprawic, ze dalsze kontynuowanie dzialania standardowego bedzie niemozliwe lub, ze nie pozwala ono juz na zaspokojenie potrzeb sprawcy. W przypadku zwierzat moze to byc zmiana w srodowisku, ktora spowoduje znikniecie standardowego zrodla pokarmu, pojawienie sie konkurencji w postaci innego gatunku lub pojawienie sie niespodziewanego zagrozenia (susza, powodz, zmiana klimatyczna). W przypadku ludzi moga to byc rowniez zmiany w srodowisku przyrodniczym, ale moga to byc rowniez zmiany potrzeb klientow, kryzys ekonomiczny czy pojawienie sie tanszego producenta wyrobow.

Dzialanie standardowe nie moze zatem byc zazwyczaj kontynuowane w nieskonczonosc. Wiele popularnych niegdys zawodow i rzemiosl zniknelo bezpowrotnie. Zmiany w technologii, wprowadzenie produkcji przemyslowej doprowadzilo do likwidacji lub ograniczenia wielu popularnych niegdys rzemiosl. Niemozliwosc kontynuowania dzialania standardowego stanowi prawdziwe wyzwanie dla podmiotu, gdyz moze prowadzic do jego degradacji a niekiedy rowniez do smierci. Degradacja jest, np. dlugotrwaly brak pracy i wiazacy sie z tym spadek poziomu zaspokojenia potrzeb sprawcy i jego rodziny. W ostatnich latach zmiany w naszym kraju doprowadzily do tego, ze cale grupy spoleczne nie moga kontynuowac dzialania standardowego.

Nic wiec dziwnego, ze pojawiaja sie bardzo silne naciski na wladze aby umozliwily one kontynuowanie dzialania standardowego. Czesto naciski te sa sluszne, niekiedy jednak kontynuowanie dzialania standardowego byloby absurdem. Czesto jedynym wyjsciem jest zmiana profilu produkcji i przekwalifikowanie pracownikow. Podane przyklady sygnalizuja problemy, ktore zostana omowione w dalszej czesci kursu. W tym miejscu zastanowimy sie nad stosunkiem dzialania standardowego do uczenia sie, czyli procesu zdobywania wiedzy.

Juz u wyzszych organizmow dzialania standardowe moga byc przekazywane nie tylko genetycznie, ale rowniez przez nauke. Zwierzeta, ktore opiekuja sie swym potomstwem ucza je polowac, unikac niebezpieczenstwa i budowac schronienia. Nauczanie jest zatem procesem przekazywania technologii dzialania standardowego. Tradycyjny model edukacji pelni te sama funkcje. W szkole, na uczelni, podczas praktyk zawodowych oraz na kolejnych stanowiskach pracy ksztaltuje sie repertuar aktywnosci, umiejetnosc wartosciowania i wola dzialania, ktore pozwalaja na prowadzenie dzialania standardowego czesto o bardzo wysokiej sprawnosci. Dotychczasowy model ksztalcenia ukierunkowany jest zatem na przygotowanie do dzialania standardowego i w minimalnym jedynie stopniu ksztaltuje zachowania tworcze. Ksztaltowanie zachowan tworczych odbywa sie jedynie posrednio. Czesto rowniez postawy tworcze bywaja w szkolach celowo tlumione.

Na zakonczenie zauwazmy, ze poza podmiotem indywidualnym mozna mowic rowniez o podmiocie grupowym. Ksztalcenie mlodziezy oparte o tradycyjna szkole wyczerpuje znamiona dzialania standardowego podmiotu zwanego spoleczenstwem. Rowniez to dzialanie nie moze byc kontynuowane dalej w dotychczasowej postaci. Nagromadzenie wiedzy sprawia, ze dotychczasowy model ksztalcenia oparty na pamieciowe opanowywanie wiadomosci natrafia na naturalny opor zwiazany z ograniczonoscia pamieci ludzkiej. Pojawia sie rowniez coraz czesciej spoleczne zapotrzebowanie na inny sposob ksztalcenia, ktore ma ksztaltowac postawy tworcze. Coraz czesciej pojawiaja sie zatem symptomy zmian, do ktorych mamy nadzieje, ze nalezy rowniez ten kurs. Celem tego kursu jest istotne wzbogacenie oferty edukacyjnej o probe stymulowania postaw tworczych.

5.3 Opis dzialania tworczego

Obecnie sprobujemy wyjasnic specyfike aktu tworczego. Zacznijmy od przypomnienia pewnych ustalen dokonanych przy opisie dzialania standardowego. Zauwazylismy wowczas, ze dzialanie standardowe czesto nie moze byc kontynuowane pod grozba niezaspokojenia podstawowych potrzeb podmiotu. Niemozliwosc kontynuowania dzialania standardowego moze, ale nie musi prowadzic do degradacji podmiotu, ktory zaprzestaje aktywnosci. Alternatywa dla tego stanu rzeczy jest dzialanie nowe, nowy wybor, ktory wykracza poza dotychczasowy repertuar aktywnosci. Czy takie dzialanie jest juz dzialaniem tworczym? Z pewnoscia nie. Aby wybor byl tworczy musi przynajmniej zachowac, a najlepiej zwiekszyc zaspokojenie potrzeb sprawcy. Rowniez takie dzialanie nie jest jeszcze dzialaniem tworczym. Nie nazwiemy dzialaniem tworczym przejawow agresji wobec innych, nawet gdy prowadzi ono do zaspokojenia potrzeb sprawcy i jego rodziny. Prowadziloby to bowiem do uznania za tworcze roznych form przestepczosci. Aby dookreslic dzialanie tworcze nalezy przypomniec, ze podmiotem, czyli sprawca, nie musi byc tylko indywidualny organizm, lecz rowniez grupa: rodzina, zaloga firmy, spolecznosc lokalna, grupa zawodowa, grupa spoleczna, narod i ludzkosc. Dzialanie tworcze musi przyczynic sie do lepszego zaspokojenia potrzeb przez podmiot zbiorowy.

Po tych wstepnych uwagach, do ktorych powrocimy nieco dalej, sprobujmy opisac dzialanie tworcze stosuja pojecia pojawiajace sie w schemacie dzialania. Dzialanie tworcze, w odroznieniu od dzialania standardowego, zwiazane jest ze zmiana podstawowych elementow w schemacie dzialania. Sklada sie ono z tych samych krokow co dzialanie standardowe, jednak kazdy krok podlega istotnej modyfikacji. Sprawca za kazdy razem wykracza poza to, co dotychczas potrafil. Przebieg dzialania tworczego mozna przedstawic w nastepujacych punktach:
Aktywnosc tworcza zaczyna sie od tego, ze sprawca wzbogaca swoj repertuar aktywnosci. Rozne moga byc zrodla tego wzbogacenia. Moze byc to przypadek (tworczosc niezamierzona) lub celowy zabieg podmiotu (tworczosc umyslna).
Nastepuje faktyczne podjecie nowego rodzaju dzialania. Wzbogacony o nowe umiejetnosci sprawca dziala po nowemu, zgodnie z nowa technologia.
Trzeci krok rozgrywa sie w rzeczywistosci. W efekcie nowego dzialania powstaje nowy wytwor. Niekiedy tworzywo pozostaje to samo, niekiedy ulega zmianie. Dzialanie tworcze moze polegac rowniez na zastosowaniu znanej wczesniej technologii do nowego tworzywa.
Czwartym krokiem jest, podobnie jak w dzialaniu standardowym, uzytkowanie wytworow. Czy dane dzialanie zostanie uznane za tworcze zalezy od tego, czy wprowadzona innowacja zmieni sprawnosc dzialania sprawcy. Jezeli sprawca dziala po nowemu, lecz mniej efektywnie, to nie mamy do czynienia z dzialaniem tworczym. Dzialanie tworcze musi prowadzic do wzrostu sprawnosci dzialania, a w rezultacie do lepszego zaspokojenia potrzeb sprawcy. Uzytkowanie wytworow, ekonomicznosc dzialania staje sie waznym kryterium wyrozniajacym dzialanie tworcze sposrod innych dzialan.
Ostatni krok polega na powrocie efektow dzialania do sprawcy. Sprawca dzialajac tworczo zaspokaja potrzeby przy mniejszym wydatku swojej energii. Dzialanie tworcze zwiazane jest ze wzrostem ekonomicznosci dzialania, a wiec sprawca uwalnia sie od czesci ograniczen i zyskuje dodatkowy obszar wolnosci.

Zastanowmy sie obecnie nad tworczym charakterem przeciwnosci uniemozliwiajacych dzialanie standardowe. Zazwyczaj traktujemy je jako zlo. Z punktu widzenia przedstawionej koncepcji wszelkie przeszkody jawia sie jako wyzwania. Oddaje to znane powiedzenie: potrzeba jest matka wynalazku. Niesprzyjajace okolicznosci pozwalaja sie pojawic nowym dzialaniom. Moze to byc w szczegolnosci sprawa przypadku lub mutacji genu. Sprawca, ktory wybierze to nowe dzialanie ma szanse na lepsze zaspokojenie swoich potrzeb. Jezeli faktycznie do tego doszlo sprawca faktycznie wzbogaca sie jako podmiot. Wzbogaca sie o nowa umiejetnosc, ktora umozliwi jemu i innym przedstawicielom gatunku na efektywniejsze dzialanie.

Warto zwrocic uwage rowniez na zwiazki miedzy dzialaniem standardowym a dzialaniem tworczym. Dzialanie tworcze jest jednorazowe. Dzialanie standardowe sa rutynowe i ciagle. Jednak kazde dzialanie standardowe ma swoj poczatek w dzialaniu tworczym. Technologia dzialania tworczego przekazywana jest bowiem z pokolenia na pokolenia jako dzialanie standardowe. Dzieki dzialaniom tworczym gatunki rozwijaja sie. Rozszerza sie ich repertuar aktywnosci, wzbogaca sie umiejetnosc wyboru czynow z tego repertuaru. Rosna i roznicuja sie rowniez potrzeby. Prymitywne organizmy koncentruja swe dzialanie na zaspokajaniu podstawowej potrzeby, jaka jest zdobywanie pozywienia. Podniesienie efektywnosci dzialania i wiazaca sie z tym nadwyzka uzytkowania powstala na skutek wprowadzenia nowej technologii prowadzi do pojawienia sie nowych potrzeb, np. potrzeb psychicznych, estetycznych itp. Poprzednio powiedzielismy, ze wprowadzenie nowej technologii uwalnia od czesci ograniczen. Na przyklad nowa metoda polowania sprawia, ze sprawca nie musi juz caly czas poswiecac na zdobywanie pozywienia. Czas ten moze przeznaczac na inne dzialania. Moze na przyklad, byc moze przypadkiem, zbudowac sobie lepsza kryjowke. Moze rowniez dokonywac selekcji zdobyczy. Te nowe dzialania rodza nowe potrzeby. Dla sprawcy, a w szczegolnosci dla jego potomstwa, posiadanie nowego rodzaju schronienia i spozywanie preferowanego rodzaj pozywienia staje sie potrzeba, ktora domaga sie zaspokojenia.

Mitem byloby zatem sadzenie, ze dzieki nowym technologiom i wynalazkom ludzie znajda sie w stanie w ktorym zaspokojone beda wszystkie ich potrzeby. Dzialanie tworcze generuje bowiem nowe potrzeby, ktore sa rezultatem wiekszej ilosci wyborow dostepnych sprawcom. Dzialanie tworcze samo sie zatem napedza, co jest widoczne szczegolnie w ostatnich dziesiecioleciach. Nie jestesmy sklonni jednak akceptowac wszystkich innowacji, ktore sa na naszych oczach wprowadzane. Zdajemy bowiem sobie sprawe, ze pewne innowacje poza doraznie pozytywnymi skutkami, niosa na dluzsza mete grozne konsekwencje. Potrzebna jest zatem precyzyjna definicja dzialania tworczego.

5.4 Definicja dzialania tworczego

Obecnie sprobujemy zdefiniowac dzialanie tworcze. Poprzednio opisalismy w jaki sposob przebiega to dzialanie. Zauwazylismy rowniez, ze jest to dzialanie jednorazowe, wiazace sie ze wzrostem sprawnosci dzialania sprawcy w danych warunkach. Jezeli dzialanie tworcze zostanie powtorzone, to staje sie dzialaniem standardowym. Niektore dzialania standardowe ulegaja szczegolnie mocnemu zakorzenieniu. Sa przekazywane z pokolenia na pokolenie na drodze genetycznej lub przez nauczanie. Jednak kazde dzialanie standardowe bylo ongis dzialaniem tworczym. Aby dzialanie mozna bylo nazwac dzialaniem tworczym musza byc spelnione trzy warunki:

1. WARUNEK INNOWACYJNOSCI
Dzialanie tworcze musi byc nowatorskie. Oznacza to, ze w schemacie dzialania modyfikacji ulega technologia dzialania, surowiec, wytwor lub uzytkowanie. Innymi slowy musi ulec zmianie przynajmniej jeden z parametrow przedmiotowych. Najczesciej jednak zmian jednego parametru powoduje zmiane pozostalych. Niewatpliwa innowacja bylo ongis wprowadzenie kola garncarskiego. Zmienilo zdecydowanie to technologie dzialania przy zachowaniu pozostalych parametrow przedmiotowych. Pozniej zmianie uleglo rowniez tworzywo: pojemniki na plyn zaczeto produkowac ze szkla, metalu i z tworzyw sztucznych. W tym przypadku zmianie rowniez technologia dzialania i uzytkowanie. Warunek innowacyjnosci nie budzi zazwyczaj zadnych kontrowersji. Warto zauwazyc rowniez, ze warunek ten spelnia dzialanie, ktore juz kiedys mialo miejsce, lecz nie utrwalilo sie w postaci dzialania standardowego, tj. zostalo na nowo odkryte.

2. WARUNEK EFEKTYWNOSCI
Dzialanie tworcze musi prowadzic do wzrostu sprawnosci dzialania. Wzrost sprawnosci dzialania musi byc jednak nastapic w stosunku do sprawnosci dzialania standardowego w tych samych warunkach. Wyobrazmy sobie sprawce w obliczu niezaleznych od niego zmian utrudniajacych lub faktycznie uniemozliwiajacych dzialanie standardowe albo uniemozliwiajacych zaspokojenie potrzeb w oparciu o dzialanie standardowe. Sprawnosc dzialania standardowego w tych warunkach jest bardzo niska. Czesto nie pozwala ona na dluzsza mete zaspokoic elementarnych potrzeb sprawcy. Efektywna nazwiemy jakakolwiek innowacje, ktora prowadzi do podniesienia sprawnosci dzialania po zaistnieniu owych zmian. W tym momencie pojawiaja sie jednak pewne watpliwosci. Mozna bowiem wyobrazic sobie innowacje, ktora doraznie podniesie sprawnosc dzialania, a na dluzsza mete doprowadzi do jej obnizenia. Tak moze byc, np. w przypadku nowych technologii, ktore niszcza srodowisko naturalne. Dlatego tez warunek efektywnosci nalezy nieco przeformulowac: dzialanie tworcze musi doprowadzic do trwalego wzrostu sprawnosci dzialania. Mowiac o trwalym wzroscie mamy na mysli czas, w ktory innowacyjna technologia bedzie stosowana.

Wymienione dwa warunki dosc dobrze oddaja charakter dzialania tworczego. W literaturze polskiej dzialanie nowatorskie i efektywne bywa nazywane dzialaniem kreatywnym. Dzialanie kreatywne jest niewatpliwie warunkiem koniecznym dzialania tworczego. Czy jednak jest na pewno warunkiem wystarczajacym? Odpowiedz na to pytanie wymaga pewnej refleksji. Wyobrazmy sobie czlowieka, ktory porzuca wykonywana prace i wkracza na droge przestepstwa. Prace wykonywal on w sposob rutynowy, czyli bylo to typowe dzialanie standardowe. Czyn przestepczy stanowi niewatpliwa innowacje dla sprawcy. Wzrasta rowniez jego sprawnosc dzialania. Czy wejscie na droge przestepstwa jest dzialaniem tworczym? Mozemy argumentowac, ze w konsekwencji ewentualnego wykrycia przestepstwa sprawca obnizy swa sprawnosc dzialania. Ten przypadek zostal przez nas przewidziany juz wczesniej, gdy okreslalismy efektywnosc jako trwaly wzrost sprawnosci dzialania. Czy zatem przestepca, ktory uniknal odpowiedzialnosci za swe czyny mogl dzialac tworczo? Jestesmy przekonani, ze odpowiedz na to pytanie jest negatywna. Aby to jednak uzasadnic nalezy uzupelnic przytoczona definicje dzialania tworczego.

Podmiot nigdy nie jest w stanie przewidziec skutkow wlasnego dzialania. Ma to miejsce szczegolnie w przypadku dzialania innowacyjnego i efektywnego. Podmiot, ktory dziala tworczo w sposob niezamierzony czesto dopiero po zakonczeniu dzialania uswiadamia sobie, ze jego innowacja byla efektywna. Rowniez bardzo czesto podmiot uswiadamia sobie, ze mialo miejsce cos jeszcze wazniejszego – innowacja wzbogacila go jako podmiot. Wyobrazmy sobie osobe, ktora stracila prace. W przedstawionej tu terminologii stracila ona mozliwosc kontynuowania dzialania standardowego. Zalozmy, ze nowe dzialanie, ktore podjela ta osoba przyczynilo sie do wzrostu efektywnosci dzialania. Osoba ta mogla, np. rozpoczac dzialalnosc gospodarcza, rozwinac firme, dac zatrudnienie wielu ludziom. Obiektywnym wyrazem wzrostu efektywnosci dzialania jest o wiele wiekszy dochod, niz osiagala ona poprzednio. Rowniez otoczenia w wiekszym stopniu moze zaspokajac swoje potrzeby. Na tym jednak nie koncza sie skutki tej innowacji. Osoba, ktora osiagnela ten sukces wzbogacila w sposob wymierny swa podmiotowosc: dostrzegla w sobie nowe mozliwosci, zauwazyla, ze dokonuje lepsze wybory niz poprzednio, ma wieksza motywacje do dzialania. Osoba stala sie silniejsza jako podmiot.

Ta nowa sila nie polega jedynie na wiekszych mozliwosciach finansowych, znajomosciach i prestizu. Sila podmiotu miesci sie w nim samym. Za pomoca wprowadzonych przez nas pojec mozna opisac proces wzbogacania sie podmiotu jako rozwiniecie repertuaru aktywnosci, umiejetnosci wartosciowania i woli dzialania. Rozwoj podmiotu moze zaowocowac w przyszlosci nowymi aktami tworczymi. Wzbogacania podmiotu indywidualnego posiada jednak wymiar szerszy, prowadzi ono bowiem do wzbogacenia podmiotu zbiorowego, spolecznosci lokalnej, narodu czy ludzkosci. Upraszczajac nieco sprawe powiemy, ze podmiot tworczy stanowi dla innych podmiotow wzor do nasladowania. Podmiot zbiorowy wzbogaca sie o nowe wzory zachowan i o nowe umiejetnosci wyboru, czyli wzbogaca swoje parametry podmiotowe. Definicje dzialania tworczego nalezy zatem uzupelnic o kolejny warunek.

3. WARUNEK WZBOGACANIA PODMIOTU
Dzialanie tworcze prowadzi do wzbogacania parametrow podmiotowych zarowno podmiotu indywidualnego jak i zbiorowego. Warunek ten posiada wyraznie wartosciujacy charakter. Do tego aspektu tworczosci powrocimy nieco dalej, w tym miejscu zauwazmy jedynie, ze wymienione trzy warunki dzialania tworczego mozna sparafrazowac za pomoca trzech terminow: nowe, efektywne i dobre.

Wymieniony tu aspekt wzbogacania podmiotu zbiorowego okazuje sie byc niezwykle wazny. Dopiero z tej perspektywy mozna bowiem zrozumiec tworczy charakter wielu dzialan artystycznych, przejawow altruizmu lub nawet poswiecenia wlasnej egzystencji dla innych. Powrocmy na chwile do przedstawionego juz wczesniej tragicznego przypadku Vincenta van Gogha. Jego eksperymenty malarskie byly niewatpliwie nowatorskie. Pewien problem przedstawia natomiast ocena czy byly efektywne. Przede wszystkim dzialanie zaspokaja rozne potrzeby, zarowno materialne jak i niematerialne. O lepszym zaspokajaniu indywidualnych potrzeb materialnych nie moze byc w tym przypadku mowy. Czy nowatorskie malarstwo van Gogha lepiej zaspokajalo jego potrzeby niematerialne, niz gdyby malowal on w sposob standardowy, znany mu zanim rozpoczal swe tworcze poszukiwania? Wprawdzie nie moze byc tu mowy o scislym obliczeniu sprawnosci dzialania, ale wytrwalosc artysty swiadczy, ze poszukujac i eksperymentujac zaspokajal swe potrzeby. Dlaczego jednak dzialalnosc van Gogha okreslamy mianem tworczosci? Przede wszystkim dlatego, ze efekty jego poszukiwan wzbogacily podmiot zbiorowy, jakim jest ludzkosc. Dzieki artystom tego formatu ludzkosc nauczyla sie zauwazac nowe aspekty rzeczywistosci, ktore pojawiaja sie tylko w dzielach sztuki i dokonywac lepszych wyborow. Zaowocowalo to powstaniem wielu nowych dziel i dalszym rozwojem sztuki.

5.5 Postulat tworczosci umyslnej

Poprzednio byla mowa o tym, ze dzialanie tworcze stanowi czesto reakcje sprawcy na niemozliwosc kontynuowania dzialania standardowego. Aby sprawca mogl wyprzedzic niekorzystny bieg zdarzen konieczna jest tworczosc umyslna. Wyprzedzanie, przygotowywanie sie do ewentualnych zmian stanowi niewatpliwy argument na rzecz tworczosci umyslnej - nie jest to jednak argument jedyny. Sprawca, ktory dziala tworczo nie zawsze wie, ze tak jest. Moze rowniez sie zdarzyc, ze uswiadamia on sobie swa tworczosc dopiero po pewnym czasie. Niestety rownie czesto podmiot sie myli uznajac za tworcze dzialanie, ktore takim nie jest. Jest tak gdyz nikt nie jest w stanie przewidziec wszystkich skutkow dzialania. Nie ma rowniez obiektywnej miary tego czy podmiot sie wzbogaca, czy tez degraduje. Tworczosc umyslna pozwala na przynajmniej czesciowe pozbycie sie takich watpliwosci.

O tym, ze nie kazde dzialanie nowatorskie i efektywne jest tworcze swiadczy przytoczony nizej przyklad. Ma on rowniez ukazac etyczny aspekt tworczosci, ktory jest szczegolnie akcentowany w koncepcji tworczosci umyslnej oraz trudnosci, ktore sie z tym wiaza. Rozpatrzmy przyklad dzialalnosci terrorystycznej podjetej przez grupe walczaca o swe prawa, np. narodowe, spoleczne lub religijne. Rozpoczecie dzialalnosci terrorystycznej jest niewatpliwa innowacja. Innowacja ta prowadzi czesto do zwiekszenia sprawnosci dzialania. Grupa ta jest zauwazana przez swiatowa opinie publiczna, zaczyna sie mowic o przyczynach konfliktu, itp. Zdarza sie rowniez, ze dzialanie to zakonczy sie sukcesem polegajacym na osiagnieciu celu: wywalczeniu praw lub uzyskaniu niepodleglosci. Czy podjecie dzialan terrorystycznych bylo aktem tworczym?

Aby odpowiedziec na to pytanie nalezy zastanowic sie czy doprowadzilo ono do wzbogacenia podmiotow bedacych bezposrednio zaangazowanych w to dzialanie, oraz podmiotu zbiorowego: spoleczenstwa, narodu i ludzkosci. Pytanie to mozna wyartykulowac w nieco innej postaci: czy cel uswieca srodki? Pomimo braku jednoznacznej odpowiedzi mozna podac wiele argumentow swiadczacych o tym, ze cel nie zawsze i nie do konca uswieca srodki, a holdowanie tej zasadzie moze degradowac sprawce. Znane sa liczne przyklady, ze czlonkowie organizacji, ktore z sukcesem walczyly o prawa narodowe lub polityczne metodami przemocy, ulegli calkowitej degradacji. Zdegradowany zostal ich repertuar aktywnosci oraz umiejetnosc wartosciowania. Lata bezwzglednej walki sprawily, ze repertuar ich zachowan zostal okrojony do aktow przemocy i nienawisci. Zatracili oni rownie umiejetnosc trafnego wybierania. Czarno – bialy obraz swiata, ktory byl przydatny podczas walki prowadzi do tragicznych skutkow podczas pokoju. W rezultacie powstawaly rezimy jeszcze bardziej bezwzgledne, okrutne i skorumpowane niz te, ktore zostaly obalone. Taki los spotkal wiele krajow afrykanskich i nie ominal rowniez Europy. Krwawe przewroty i rewolucje czesto zastepowaly znienawidzona wladze inna, jeszcze bardziej zdegradowana. Koniec XX wieku byl to okres upadku wielu rezimow, a jednoczesnie czas ujawnienia obszaru spustoszen moralnych, ktore poczynily one we wlasnych szeregach i w calych spoleczenstwach.

Oprocz przykladow negatywnych mozna wskazac rowniez wiele przykladow dzialan nie holdujacych zasadzie „cel uswieca srodki”, ktore wzbogacily dzialajacy podmiot. W czasie walki o niepodleglosc Indii stosowana byla zasad „no violence” – „bez przemocy”. Pomyslodawca tej absolutnie innowacyjnej metody walki o prawa narodowe byl Mahatma Gandhi. W danych okolicznosciach metoda ta okazala sie bardzo efektywna. Indie uzyskaly niepodleglosc, zdobyly autentyczny prestiz miedzynarodowy i w sposob istotny wzbogacily ludzkosc. Do taktyki tej odwolala sie rowniez Solidarnosc w swej pokojowej walce o niezaleznosc polityczna i ekonomiczna Polski. W powszechnej ocenie miedzynarodowej Solidarnosc wniosla wielki wklad w rozwoj ludzkosci. Stosujac nasza terminologie, ruch Solidarnosc wzbogacil repertuar aktywnosci, umiejetnosc wartosciowania i wole dzialania podmiotu zbiorowego jakim jest ludzkosc.

Czy jednak zasada „no violence” powinna byc powszechnie obowiazujacym prawem? Na pewno nie. W pewnych okolicznosciach niepodjecie walki zbrojnej grozi calkowita degradacja spolecznosci. Istnienie podmiotu zbiorowego jakim jest narod polski zawdzieczamy w duzej mierze wielu powstaniom zbrojnym, z ktorymi wiazaly sie niewatpliwie akty przemocy, podejmowanym w okresie ostatnich 200 lat. Przytoczone przyklady wskazuja jedynie na to, ze wszelkie nasze dzialania przynosza skutki, niekiedy nawet bardzo odlegle. Konsekwencje podmiotowe naszych dzialan nie zaleza jedynie od wytworow, ale rowniez od zastosowanych technologii. Czlowiek nigdy nie jest i bedzie w stanie w pelni przewidziec wszystkich skutkow wprowadzanych innowacji i tym wieksza jest odpowiedzialnosc, tych ktorzy podejmuja dzialania niestandardowe.

Problem konsekwencji dzialania tworczego pojawia sie rowniez przy wynalazkach i odkryciach naukowych. Tworca nigdy nie moze w pelni przewidziec w jaki sposob wykorzystane zostanie jego dzielo. Stad czeste przypadki dylematow moralnych zwiazanych z publikowaniem wynikow nowych badan, np. z zakresu genetyki. Rowniez w zyciu codziennym nie jestesmy w stanie przewidziec konsekwencji wlasnego postepowania. Czesto nowatorskie pomysly i inicjatywy nie przynosza spodziewanych skutkow, gdyz dzialania nowatorskie obarczone sa zazwyczaj duzym ryzykiem. Poprzednio mowilismy, ze prototypem dzialania tworczego w swiecie zwierzat jest przystosowanie. Z tego punktu widzenia ewolucje mozna traktowac jako historie trafnych wyborow. W przyrodzie dokonuje sie ostra selekcja, ktora eliminuje organizmy i gatunki, ktore dokonaly wyborow nietrafnych.

Czesto zdarza sie rowniez, ze nasze wybory moga byc oceniane roznie z roznych punktow widzenia. Wprowadzenia nowego produktu lub ulepszonej i tanszej technologii produkcji prowadzi zazwyczaj do strat lub utraty miejsc pracy przez konkurencje. Przypomina to konkurencje miedzygatunkowa lub wewnatrzgatunkowa w swiecie zwierzat. Nie istnieja obiektywne kryteria, ktore pozwolilyby na jednoznaczna ocene, czy w konkretnym przypadku dochodzi do wzbogacenia, czy do degradacji podmiotu zbiorowego. Wskazuje to jednak jak wielka wage powinien przykladac podmiot tworczo dzialajacy do sfery wartosci.

Problemy wartosci staly sie bardzo istotne w momencie gdy ludzie uswiadomili sobie, ze moga panowac nad procesem tworczym. Koniecznoscia stala sie wowczas swiadomosc wartosci, czyli umiejetnosc przewidywania konsekwencji wlasnych wyborow. Jezeli podmiot pragnie dzialac umyslnie tworczo musi rozwijac swiadomosc wartosci, czyli uczyc sie trafnie wybierac. Droga do tworczosci umyslnej jest tworczy samorozwoj sprawcy. Tworczy samorozwoj pozwala bowiem na doskonalenia umiejetnosci trafnych wyborow, czyli rozwija swiadomosc wartosci. Na tym polega tez glowna przewaga stymulowania tworczego samorozwoju nad badaniami psychologicznymi nad tworczoscia i heurystyka. Na poczatku kursu mowilismy, ze badania psychologiczne maja na celu znalezienie przyczyn i uwarunkowan procesu tworczego. Z punktu widzenia wprowadzonego przez nas sytemu pojec uzycie terminu „tworczosc” stanowi w tym kontekscie naduzycie. W badaniach psychologicznych nie uwzglednia bowiem aksjologicznego (tj. dotyczacego wartosci) aspektu tworczosci. Odpowiedniejsze byloby zatem sformulowanie mowiace o szukaniu przyczyn i uwarunkowan procesu innowacyjnego. Rowniez heurystyka nie zajmuje sie z naszego punktu widzenia tworczym, lecz innowacyjnym rozwiazywaniem problemow.